Υπερεκτιμώντας την οικονομία της Ε.Ε.

H Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και ο ΟΟΣΑ προβλέπουν ότι, κατά μέσο όρο, η οικονομία της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα αναπτυχθεί κατά 1,9% την επόμενη χρνιά, ρυθμός εφάμιλλος με τον μέσο όρο 2% που αναμένεται για φέτος. Αλλά η εικόνα που σκιαγραφείται από τις προβλέψεις μπορεί να είναι υπερβολικά αισιόδοξη, όχι μόνο διότι οι ρυθμοί ανάπτυξης πιθανότατα να απογοητεύσουν, αλλά επίσης επειδή υπάρχουν σημαντικές, καθοδικές πιέσεις στην αναπτυξιακή δυναμική της Ε.Ε. πέραν του 2019 - πιέσεις που, προς το παρόν, οι Ευρωπαίοι ηγέτες φαίνονται απροετοίμαστοι να αντιμετωπίσουν με αποτελεσματικότητα. 

Εάν η Ε.Ε. ήταν ομάδα ποδοσφαίρου, δεν θα έχανε τους αγώνες από έλλειψη τακτικής ή λόγω ανεπάρκειας ικανοτήτων. Με αξία σχεδόν 19 τρισ. δολαρίων, η οικονομία της Ε.Ε. παραμένει η δεύτερη μεγαλύτερη στον κόσμο, αντιπροσωπεύοντας σχεδόν το ένα πέμπτο της παγκόσμιας παραγωγής. Το πρόβλημα είναι ότι η ομάδα ως σύνολο δεν παίζει με συνοχή και όλοι οι κορυφαίοι παίκτες αγωνίζονται μεμονωμένα.

Στη διάρκεια της τελευταίας χρονιάς έγιναν μικρά βήματα -όπως το να ενισχυθεί το ενιαίο δίχτυ χρηματοπιστωτικής ασφάλειας-, ώστε να έχει η Ε.Ε. μεγαλύτερη δυνατότητα να αντιμετωπίσει τα διάφορα εμπόδια. Αλλά η «αρχιτεκτονική» της ευρύτερης οικονομίας παραμένει ανολοκλήρωτη. Τα προβλήματα είναι περισσότερο εμφανή στην Ευρωζώνη, που αντιμετωπίζει την πρόκληση της βραδείας προόδου στην τραπεζική ένωση, τον ανεπαρκή συντονισμό στη δημοσιονομική πολιτική και πολιτικές διαφορές.

Και οι δυνάμεις του κατακερματισμού θα ενισχυθούν. Για αρχή, τα λαϊκιστικά πολιτικά κόμματα και ηγέτες αποκτούν ολοένα και μεγαλύτερη επιρροή, έχοντας εκμεταλλευθεί τις ευρύτερες ανησυχίες περί ταυτότητας και μετανάστευσης, σε συνδυασμό με την απογοήτευση απέναντι στις mainstream ελίτ, κερδίζοντας έδαφος, ακόμη και την εξουσία, σε πολλές χώρες. Αλλά η μετάβαση από την προεκλογική εκστρατεία στη διαδικασία λήψης αποφάσεων -είτε εντός του κοινοβουλίου είτε, όπως στην Ιταλία, εντός του κυβερνητικού συνασπισμού- έχει αποδειχθεί δύσκολη για ορισμένα αντικαθεστωτικά κόμματα, δεδομένου ότι εκλείπουν περιεκτικές πλατφόρμες πολιτικής.

Μαζί με τις εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο που προγραμματίζονται για την επόμενη χρονιά, αυτές οι πηγές αβεβαιότητας περιπλέκουν τον πανευρωπαϊκό συντονισμό και τη λήψη αποφάσεων, σε μια εποχή που πολλοί υπεύθυνοι πολιτικής είναι ήδη απασχολημένοι με το ακόμη ανεπίλυτο ζήτημα του Brexit. Ως αποτέλεσμα, έχουν λιγότερη δυνατότητα να αφιερώσουν στην απομάκρυνση εμποδίων στην ανάπτυξη της παραγωγικότητας και στην οικοδόμηση μιας πιο ευέλικτης οικονομίας, ικανής να ανταποκριθεί στις ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις και τις αλλαγές στο παγκόσμιο οικονομικό περιβάλλον.

Δεν βοηθάει το ότι οι συνθήκες ρευστότητας στην Ευρώπη καθίστανται λιγότερο υποστηρικτικές. Έχοντας ήδη επιβραδύνει τις αγορές ενεργητικού, η ΕΚΤ θα ολοκληρώσει το πρόγραμμα νομισματικής στήριξης στα τέλη του έτους. Ο πρόεδρος της ΕΚΤ Μάριο Ντράγκι σηματοδότησε ότι μια αύξηση επιτοκίων είναι πιθανόν να ακολουθήσει έως τα τέλη της θητείας του, τον Οκτώβριο του 2019.

Παρότι όμως αυτοί οι παράγοντες απειλούν να επιτείνουν την πρόκληση κατακερματισμού που αντιμετωπίζει η ευρωπαϊκή οικονομία, ακόμη και μια διαιρεμένη ομάδα μπορεί να εξασφαλίσει τη νίκη, εάν οι κορυφαίοι παίκτες της καταφέρουν να παίξουν αρκετά δυνατά. Δυστυχώς, εσωτερικά ζητήματα που αψηφούν απλές λύσεις και περιορίζουν τη λήψη αποφάσεων, τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ταλανίζουν πολλές από τις μεγαλύτερες οικονομίες της Ε.Ε. - Γαλλία, Ιταλία, Πολωνία, Ισπανίακαι Ηνωμένο Βασίλειο.

Η Γαλλία κλονίζεται από τις διαδηλώσεις των «κίτρινων γιλέκων» εναντίον της μεταρρυθμιστικής ατζέντας του προέδρου, Εμανουέλ Μακρόν. Η Γερμανία αντιμετωπίζει ριζική πολιτική μετάβαση, καθώς η καγκελάριος Άγκελα Μέρκελ προετοιμάζεται να αποσυρθεί στο τέλος της τρέχουσας θητείας της. Και η κυβέρνηση λαϊκιστών της Ιταλίας διασταυρώνει τα ξίφη της με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τον προϋπολογισμό του 2019, που επίσης βασίζεται σε αισιόδοξες προβλέψεις για την ανάπτυξη του ΑΕΠ.

Όσο για την Πολωνία, η κυβέρνησή της έχει υιοθετήσει την επονομαζόμενη ανελεύθερη δημοκρατία και επιδιώκει πολιτικές που πολλοί θεωρούν ότι δεν συμβαδίζουν με τις αξίες και το όραμα της Ε.Ε. Στην Ισπανία η κυβέρνηση παραμένει αδύναμη. Και στη Βρετανία, το ρήγμα στο εσωτερικό του Συντηρητικού Κόμματος εμποδίζει την πρόοδο προς μια ελεγχόμενη διαδικασία Brexit, εμποδίζοντας ουσιαστικές αναπτυξιακές και υπέρ της παραγωγικότητας πολιτικές πρωτοβουλίες. 

Με αυτές τις προκλήσεις, που είναι δύσκολο να επιλυθούν σύντομα, οι βασικές ατμομηχανές ανάπτυξης της Ευρώπης φαίνεται ότι θα χάσουν τη δυναμική τους το 2019. Εν τω μεταξύ, οι προσπάθειες για την προώθηση μακροπρόθεσμης οικονομικής ανάπτυξης στην Ε.Ε. πιθανότατα θα παραμείνουν εξαίρεση παρά κανόνας. Και όλα αυτά θα συμβούν με ένα εξωτερικό περιβάλλον λιγότερο υποστηρικτικό, τόσο οικονομικά όσο και χρηματοπιστωτικά.

Άρα, η «ομάδα» της Ε.Ε. θα αντιμετωπίσει σοβαρές προκλήσεις, στους αγώνες τόσο εντός όσο και εκτός έδρας. Αλλά δεν είναι όλες οι ειδήσεις άσχημες: Τεχνικά, η Ε.Ε. διαθέτει και σχέδιο και τις δυνάμεις που χρειάζεται για να τα βγάλει πέρα. Η οικονομία έχει ανακάμψει από τα χειρότερα της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης. Έχει γίνει πολλή δουλειά για να εντοπιστούν τα βήματα που χρειάζονται ώστε να επιτευχθεί ισχυρή και ολοκληρωμένη ανάπτυξη, για τη μείωση των τρωτών σημείων του χρηματοπιστωτικού συστήματος και να σταματήσει η διάβρωση των πυλώνων μακροπρόθεσμης ευημερίας. 

Η επιτυχία προϋποθέτει πολιτικούς ηγέτες που είναι ικανοί να επιδιώξουν συνεπείς, αναπτυξιακές πρωτοβουλίες. Όσο περισσότερο αργούν να εμφανιστούν τέτοιοι ηγέτες, τόσο πιο δύσκολο θα είναι για την Ε.Ε. να αποφύγει μια μάχη υποβιβασμού. 

H ένταση στην ατζέντα του G20

Σε «θρίλερ» τείνει να εξελιχθεί η σύνοδος κορυφής της Ομάδας του G20 που άρχισε χθες στο Μπουένος Άιρες και ολοκληρώνεται σήμερα, σε κλίμα οικονομικής, πολιτικής και γεωπολιτικής έντασης. Αναμένεται να αποτελέσει την πιο ταραχώδη και την πλέον περίπλοκη σύνοδο από το 2008, όταν τα πιο ισχυρά κράτη του πλανήτη άρχισαν τις συναντήσεις τους. Πριν καν αρχίσει, οι οιωνοί φάνηκαν δυσοίωνοι.

Πρώτα, η σοβαρή τεχνική βλάβη στο κυβερνητικό αεροσκάφος της Γερμανίδας καγκελαρίου Άγκελα Μέρκελ, που ανέτρεψε το πρόγραμμά της, αφού δεν πρόλαβε να φθάσει εγκαίρως στην Αργεντινή και να συναντηθεί χθες το βράδυ με τον Αμερικανό πρόεδρο Ντόναλντ Τραμπ και τον Κινέζο ομόλογό του Σι Τζινπίνγκ.

Remaining Time-0:00

Fullscreen

Mute

Έπειτα, ο ίδιος ο Τραμπ που πριν ακόμη φθάσει κατέβασε τον πήχη των προσδοκιών, με τις αντιφατικές και αινιγματικές δηλώσεις του: «Είμαστε πολύ κοντά στο να κάνουμε κάτι με την Κίνα, αλλά δεν ξέρω αν θέλω να το κάνω». Και όλα αυτά, με φόντο τις αλλεπάλληλες κατηγορίες της Ουάσιγκτον εναντίον του πολυμερούς συστήματος, τις διαφωνίες μεταξύ των χωρών στο θέμα της κλιματικής αλλαγής, την επιβράδυνση της παγκόσμιας οικονομίας, την ένταση Ρωσίας - Δύσης, Σ. Αραβίας - Δύσης και τη νέα γεωπολιτική κατάσταση στη θάλασσα Αζόφ μεταξύ Κιέβου και Μόσχας. Οι μεγάλες δυνάμεις επικαλούνται ένα «κυνήγι μαγισσών», σε μία ατελείωτη διελκυστίνδα που δημιουργεί ανατροπές, αντιπαραθέσεις, νέους συσχετισμούς και καθορίζει τα επόμενα βήματα των ηγετών. Ο Ντόναλντ Τραμπ αποφάσισε να ακυρώσει την προγραμματισμένη συνάντησή του με τον Ρώσο πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν, ο Σαουδάραβας διάδοχος του θρόνου Μοχάμεντ μπιν Σαλμάν βρέθηκε αισθητά παραγκωνισμένος, με τον πρόεδρο της Αργεντινής Μαουρίσιο Μάκρι να προσπαθεί να συμβιβάσει τα ασυμβίβαστα. 

Νεφελώδες και το σκηνικό του διεθνούς εμπορίου, με αναλυτές να αναμένουν μεν μία συμφωνία -ή καλύτερα συμβιβασμό- ανάμεσα στην Ουάσιγκτον και στο Πεκίνο για τους δασμούς, προειδοποιώντας ωστόσο ότι δεν θα είναι αυτό που η κάθε πλευρά επιθυμεί. Μία εκδοχή συμβιβασμού είναι οι ΗΠΑ να «παγώσουν» την επιβολή περαιτέρω δασμών με αντάλλαγμα συζητήσεις για την προστασία της αμερικανικής τεχνολογίας. Αρκούν όμως τα ευχολόγια και οι καλές προθέσεις; 

Είναι γεγονός ότι ανάμεσα στις ΗΠΑ και στην Κίνα διακυβεύονται πολύ περισσότερα από το εμπόριο, όπως επιρροή, ανταγωνισμός, πρακτικές, ασφάλεια, ιδεολογίες, γι’ αυτό δεν υπάρχει τίποτε που ο Σι θα μπορούσε να βάλει στο τραπέζι για να ικανοποιήσει το αίτημα του Τραμπ για διαρθρωτική αλλαγή της Κίνας. Ούτε και ο Τραμπ θα μπορούσε να κάνει θεαματική οπισθοχώρηση, όταν το εμπορικό έλλειμμα των ΗΠΑ με την Κίνα ανήλθε πέρυσι στα 375,6 δισ. δολάρια.

Η κόλαση των Ελβετών

Οι Ελβετοί ψήφισαν την Κυριακή. «Όχι» στις αγελάδες με κέρατα και «όχι» στην υπερίσχυση του εθνικού δικαίου έναντι του διεθνούς. Το πρώτο, όπως ήταν φυσικό, τράβηξε τα φώτα της δημοσιότητας, μετά την πρωτοβουλία ενός πολίτη, που στόχευε στο να δοθούν επιχορηγήσεις στους κτηνοτρόφους που αποφασίζουν να μην κόψουν τα κέρατα στα ζώα τους.

Το 45,28% τάχθηκε υπέρ της πρότασης του κτηνοτρόφου, που συγκέντρωσε τις 100.000 υπογραφές που απαιτούνταν για τη διεξαγωγή του δημοψηφίσματος. Οι αστικές περιοχές ψήφισαν σε μεγαλύτερο ποσοστό υπέρ της πρωτοβουλίας. «Στις πόλεις έχουν ακόμη καρδιά, στην ύπαιθρο το μόνο που σκέφτονται είναι τα χρήματα» σημείωσε ο αγρότης, δικαιολογώντας το αποτέλεσμα στη χώρα-παράδεισο των τραπεζών, που συγκεντρώνει τον πλούτο των εθνών.

Remaining Time-0:00

Fullscreen

Mute

Δεν ξέρω αν η κόλαση των Ελβετών είναι ότι βρίσκονται εγκλωβισμένοι στον ελβετικό παράδεισο της ευημερίας, της τάξης και της πλήξης, ούτε αν η περίφημη ραδιοφωνική φάρσα του Όρσον Γουέλς θα αποδειχτεί προφητική και η ψήφος των Ελβετών θα σώσει τον πλανήτη από τους Αρειανούς.

Επί του παρόντος, η ψήφος των Ελβετών έσωσε την Ευρώπη από νέους πανηγυρισμούς των ακραίων. Το 63% απέρριψε την αποκαλούμενη πρωτοβουλία αυτοπροσδιορισμού, που προωθεί το υπερσυντηρητικό Ελβετικό Λαϊκό Κόμμα (SVP), η μεγαλύτερη πολιτική δύναμη της χώρας.

«Η Ελβετία, η οποία επιθυμεί να θεωρεί τον εαυτό της ως μοντέλο δημοκρατίας, θα είναι το πρότυπο για αυταρχικές κυβερνήσεις. Και θα τη χαιρετούν όλοι οι Ευρωπαίοι ακροδεξιοί: από το πολωνικό PiS ως το αυστριακό FPO και τη γερμανική AfD» έγραφε η γερμανική εφημερίδα «Die Zeit», προειδοποιώντας ότι ενδεχόμενη θετική απόφαση στο δημοψήφισμα εναντίον των «ξένων δικαστών» θα σήμαινε ότι τίποτα, όπως -για παράδειγμα- η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα ή άλλες συμβάσεις και σύμφωνα των Ηνωμένων Εθνών, δεν θα πρέπει να είναι υπεράνω των εθνικών νόμων στο μέλλον.

Οι Ελβετοί ψήφισαν και θα ξαναψηφίσουν στα καντόνια. Μπορεί αυτή τη φορά να μην ήθελαν να κλειστούν στα εθνικά σαλόνια, αλλά το 2014 τάχθηκαν, έστω και με οριακή πλειοψηφία, υπέρ του περιορισμού της μετανάστευσης. Από την Ε.Ε. Ω, ναι! Τα κεφάλαια κυκλοφορούν, τα κεφάλια ενοχλούν. Τα μικρά. Των στελεχών είναι επιθυμητά.  

Ο γόρδιος δεσμός των επιχειρηματικών δανείων

Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι επιχειρήσεις σήμερα είναι η διόγκωση του χρέους τους προς τα πιστωτικά ιδρύματα. Μεγάλο μέρος αυτού του προβλήματος πηγάζει από την αύξηση ή διατήρηση αμετάβλητων των επιτοκίων χορήγησης των πιστωτικών ιδρυμάτων τη δεκαετία 2009-2018. Αν και τα βασικά επιτόκια αναφοράς (ΕΚΤ, EURIBOR) μειωνόντουσαν συνεχώς ήδη από τα τέλη του 2008, τα επιτόκια επιχειρηματικών χορηγήσεων των τραπεζών ακολουθούσαν σε άλλες περιπτώσεις σταθερή και σε άλλες ακόμα και αντίστροφη πορεία. Αυτό έχει φυσικά ως αποτέλεσμα σήμερα να ζητείται από τις επιχειρήσεις να ρυθμίσουν ποσά τα οποία είναι δυσανάλογα του πραγματικού κόστους δανεισμού τους και σε κάθε περίπτωση αντίθετα με το εποπτικό δίκαιο των τραπεζών και το δίκαιο προστασίας του καταναλωτή-δανειολήπτη. Ειδικότερα:

Remaining Time-0:00

Fullscreen

Mute

1 Σύμφωνα με σχετική απόφαση της Τράπεζας της Ελλάδος του 2004 (Επιτροπή Τραπεζικών και Πιστωτικών Θεμάτων 178/19-7-2004), όλα τα πιστωτικά ιδρύματα θα έπρεπε να εφαρμόζουν στα δάνεια κυμαινόμενων επιτοκίων, συμπεριλαμβανομένων των επιχειρηματικών δανείων, δείκτες επιτοκιακού χαρακτήρα, ευρέως διαδεδομένους και σε συνάρτηση με τις χρηματοδοτικές ανάγκες των τραπεζών, με παράδειγμα τα παρεμβατικά επιτόκια της ΕΚΤ, Εuribor, απόδοση ομολόγων, βραχυπρόθεσμων τίτλων κοκ.

Ποιος φοβάται τα ρομπότ

Ποιος φοβάται την τεχνητή νοημοσύνη; Όσοι γνωρίζουν ότι η δουλειά τους θα αντικατασταθεί από τα ρομπότ. Όσοι ανησυχούν ότι θα μείνουν πίσω και δεν θα καταφέρουν να αντεπεξέλθουν στα νέα δεδομένα της αγοράς εργασίας, έτσι όπως διαμορφώνονται με την επέλαση της αυτοματοποίησης. Ανάλυση του Ινστιτούτου Bruegel διαπιστώνει ότι το 54% των θέσεων εργασίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκεται σε κίνδυνο λόγω της αυτοματοποίησης, προειδοποιώντας για σημαντικές απώλειες. Ανάλογη έρευνα του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης υποστηρίζει ότι η τεχνολογία θα επιφέρει τεράστιες αλλαγές σε πολλούς τομείς της ζωής.

Οι ερευνητές Καρλ Φρέι και Μάικλ Όσμπορν μελέτησαν 702 επαγγελματικές ομάδες και διαπίστωσαν ότι για το 47% των εργαζομένων στις ΗΠΑ είναι πολύ υψηλές οι πιθανότητες να καταργηθεί λόγω αυτοματοποίησης το επαγγελματικό τους αντικείμενο μέσα στην επόμενη 20ετία. Υπάρχουν όμως κι εκείνοι που δεν φοβούνται τη λεγόμενη Δεύτερη Βιομηχανική Επανάσταση. Ανάμεσά τους ο Πίτερ Σβαρτς, αντιπρόεδρος στρατηγικού σχεδιασμού της εταιρείας λογισμικού Salesforce.com. Η τεχνητή νοημοσύνη «είναι μεγάλη βοήθεια και όχι εμπόδιο» υποστηρίζει ο κ. Σβαρτς σε συνέντευξή του στο CNBC. «Θα επιτρέψει στους ανθρώπους να γίνουν πολύ πιο ικανοί. Αντί να αναλώνουν σκέψη για τα πιο ασήμαντα πράγματα, η τεχνητή νοημοσύνη θα επιτρέψει στους ανθρώπους να εστιάσουν σε ζητήματα όπως η δημιουργικότητα και οι ενδοπροσωπικές δεξιότητες».

Remaining Time-0:00

Fullscreen

Mute

Τα επιχειρήματα του κ. Σβαρτς εναρμονίζονται με έκθεση του World Economic Forum, σύμφωνα με την οποία οι τεχνολογίες αυτοματοποίησης και η τεχνητή νοημοσύνη θα μπορούσαν να οδηγήσουν στη δημιουργία 58 εκατ. νέων θέσεων εργασίας έως το 2022. Ο αντιπρόεδρος της Salesforce.com παραλληλίζει το μέλλον της τεχνητής νοημοσύνης με την «επανάσταση» των smartphones και τη σταδιακή κατάργηση των συμβατικών κινητών τηλεφώνων. Το παράδειγμά του αποτυπώνει και τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Τα ρομπότ θα «κλέψουν» θέσεις εργασίας κυρίως στη βιομηχανία και μεταποίηση. Οι εργαζόμενοι χαμηλής εξειδίκευσης πιθανότατα θα επωμισθούν το μεγαλύτερο βάρος των αλλαγών σε σύγκριση με τους εργαζομένους υψηλών δεξιοτήτων.

Δεν μπορεί κανείς να σταματήσει την επιστήμη, ούτε τη δίψα των ερευνητών για καινοτομία. Οι κοινωνίες όμως μπορούν να προστατεύσουν τα αδύναμα μέλη. Τα προγράμματα επιμόρφωσης και η διά βίου μάθηση προσφέρουν τα ισχυρότερα εφόδια. Μόνο έτσι θα επιτευχθεί η «συμφιλίωση» του ανθρώπου με τις μηχανές, με την τεχνητή νοημοσύνη να είναι προς όφελος όλων και όχι προς το συμφέρον των λίγων και εκλεκτών.

Η αυτοκρατορία του χρέους και η αντοχή της

Πριν από λίγο καιρό έγινε επισήμως γνωστό ότι το παγκόσμιο δημόσιο και ιδιωτικό χρέος οδεύει προς τα 310 τρισεκατομμύρια δολάρια - ποσό που αντιστοιχεί χονδρικά σε σχεδόν 30.000 δολάρια για κάθε κάτοικο του πλανήτη μας. 

Το δε παγκόσμιο ΑΕΠ, από την άλλη πλευρά, είναι τρεις φορές χαμηλότερο, που σημαίνει ότι πλησιάζει τα 9.700 δολάρια κατά κεφαλήν εισόδημα. Είναι όμως σημαντικό να γίνει γνωστό ότι, από το παραπάνω συνολικό χρέος, τα 200 τρισεκατομμύρια είναι κρατικά χρέη, γεγονός με τεράστια σημασία. Το οποίο όμως συστηματικά υποβαθμίζεται.

Remaining Time-0:00

Fullscreen

Mute

Όλοι μας έχουμε ακούσει από κορυφαίους οικονομολόγους ότι η χρηματοοικονομική κρίση του 2007 ήταν απότοκος της απληστίας, του νεοφιλελευθερισμού, του καπιταλισμού καζίνο και δεν συμμαζεύεται. 

Άλλοι, πάλι, καταβάλλουν απίθανες προσπάθειες για να μας πείσουν ότι για όλα τα δεινά του πλανήτη ευθύνεται η παγκοσμιοποίηση - εναντίον της οποίας σήμερα καταφέρονται και άνθρωποι ωφελημένοι από αυτήν, όπως ο Τζορτζ Σόρος και ο Αμερικανός πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ. Αμφότεροι οι ωφελημένοι της παγκοσμιοποιήσεως την κατηγορούν για χρηματοοικονομικό ιντεγκρισμό και ξορκίζουν τις αγορές ότι αυτές και οι μοχλεύσεις τους προκάλεσαν τη χρηματοοικονομική κρίση του 2007 στις ΗΠΑ και εν συνεχεία την επέκτασή της στην Ευρώπη. 

Με πιο απλά λόγια, οι κ.κ. Σόρος και Τραμπ, καθώς και οικονομολόγοι όπως ο νομπελίστας Τζότζεφ Στίγκλιτς, για παράδειγμα, κατηγορούν την πηγή από την οποία τα κράτη αντλούσαν απίστευτες ποσότητες δανειακών κεφαλαίων και όχι τις πολιτικές που οδήγησαν συνειδητά και για συγκεκριμένους πολιτικούς λόγους στον υπερδανεισμό.

Η πρακτική αυτή μάς θυμίζει κάποιους αλκοολικούς που κατηγορούν για τον αλκοολισμό τους τις εταιρείες παραγωγής ουίσκι, τζιν ή βότκας και όχι την έξη τους να καταναλώνουν υπερβολικές ποσότητες οινοπνεύματος. Φαντάζεστε τον Χίτλερ, λόγου χάρη, να κατηγορεί για τα κρεματόρια αυτούς που τα κατασκεύασαν και όχι τις δολοφονικές πρακτικές του;

Και όμως, στις ημέρες μας, αντί να θεωρείται υπεύθυνος για την υπερχρέωση του πλανήτη ο κρατισμός που την προκάλεσε και τη συντηρεί, οι ευθύνες αποδίδονται στον «νεοφιλελευθερισμό». 

Κατηγορείται δηλαδή μία έννοια ασαφής, αν όχι ανύπαρκτη, η οποία αποτελεί μυθολογική εφεύρεση των «απογοητευμένων του σοσιαλισμού», ήτοι όλων αυτών που αρνούνται να καταλάβουν πώς και γιατί κατέρρευσαν τα κομμουνιστικά καθεστώτα αφενός και γιατί χρεοκόπησαν χώρες όπως η Βενεζουέλα αφετέρου. 

Ο πραγματικός όμως ένοχος για την υπερχρέωση σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης είναι αυτό που αποκαλώ «νεοκρατισμό». Πρόκειται για ένα φαινόμενο που άρχισε να αναπτύσσεται λίγο καιρό μετά την πρώτη πετρελαϊκή κρίση του 1973, εντάθηκε μετά τη δεύτερη πετρελαϊκή κρίση του 1979 και κορυφώθηκε μετά την πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων και την εντυπωσιακή είσοδο του κινεζικού κρατικοκαπιταλισμού στην παγκόσμια αγορά. 

Όλα τα φαινόμενα που περιγράφουμε πιο πάνω συνέτειναν στο να μεταφερθούν σημαντικοί δυτικοί παραγωγικοί και κοινωνικοί πόροι από τις αναπτυγμένες χώρες στις αναπτυσσόμενες, οι οποίες όμως με τη σειρά τους αφαίρεσαν μερίδια αγοράς από τον αναπτυγμένο κόσμο, ο οποίος έτσι έχανε κοινωνικούς πόρους οι οποίοι συντηρούσαν στους κόλπους του τις πολιτικές εξουσίες. 

Η εξέλιξη αυτή είναι και μια από τις βασικές αιτίες της ανάδυσης του λαϊκισμού παγκοσμίως.

Έπρεπε λοιπόν οι χαμένοι αυτοί πόροι να αντικατασταθούν, γιατί διαφορετικά θα είχαν προβλήματα τα δυτικά, πολυτελή για τον αναπτυσσόμενο κόσμο, κοινωνικά κράτη. 

Όμως, η αντικατάσταση αυτή δεν μπορούσε να γίνει από το παραγωγικό δυναμικό της Δύσης γιατί, αφενός, έχανε μερίδια αγοράς και, αφετέρου, είχε πολύ σοβαρά προβλήματα ανταγωνιστικότητος. 

Έτσι οι δυτικές κεντρικές τράπεζες, απελευθερώνοντας τις διεθνείς κινήσεις κεφαλαίων, άρχισαν να χρηματοδοτούν δυτικές κοινωνικές πολιτικές μέσω χρέους, με αποτέλεσμα η δανειακή οικονομία να γίνεται παράγοντας άσκησης οικονομικής πολιτικής.

Αλλά και διεθνούς κερδοσκοπίας μέσω των απίθανων μοχλεύσεων.

Προέκυψε έτσι μια τεράστια και παγκόσμια αγορά χρεών, η οποία σήμερα είναι καταδικασμένη να αναπαράγεται - γιατί, αν καταρρεύσει, βυθίζεται στο σκοτάδι και ολόκληρη η ανθρωπότητα.

Και το ερώτημα που τίθεται είναι: πόσο μπορούν να αντέξουν αυτός ο «νεοκρατισμός» και η αυτοκρατορία του χρέους που τον συντηρεί; Κατά κύριο δε λόγο, πόσο θα αντέξουν οι υπερχρεωμένες Κίνα και ΗΠΑ;

Με ξόρκια και λόγια

Οι οικονομικές κρίσεις τείνουν να ενισχύουν την ακροδεξιά και να διαβρώνουν το πολιτικό κέντρο. Το λένε τα εμπειρικά στοιχεία και τρεις οικονομολόγοι που μελέτησαν τ’ αρχεία. Οι Manuel Funke, Moritz Schularick και Christoph Trebesch στη μελέτη των συστημικών κρίσεων «Going to extremes: Politics after financial crises, 1870-2014» έβαλαν στο μικροσκόπιο 20 αναπτυγμένες οικονομίες και πάνω από 800 γενικές εκλογές και έβγαλαν ακροδεξιές δυναμικές. Κατά μέσο όρο παρατήρησαν ότι τα ακροδεξιά κόμματα αυξάνουν το ποσοστό τους κατά 30%, ενώ δεν κατέγραψαν ανάλογη συμπεριφορά σε περιόδους καθοδικού οικονομικού κύκλου ή μετά από μακροοικονομικά σοκ, που δεν είναι φύσει χρηματοοικονομικά.

«Η τυπική πολιτική αντίδραση στις οικονομικές κρίσεις είναι η εξής: αυξάνονται οι ψήφοι για τα ακροδεξιά κόμματα, που ενοχοποιούν μειονότητες ή ξένους, οι κυβερνητικές πλειοψηφίες συρρικνώνονται, ενισχύεται η πόλωση και ο συνολικός αριθμός των πολιτικών δυνάμεων στα κοινοβούλια αυξάνεται. Οι εξελίξεις αυτές δυσκολεύουν την επίλυση των κρίσεων και συντελούν στο πολιτικό αδιέξοδο. Η επακόλουθη πολιτική αβεβαιότητα μπορεί να συμβάλει στην αργή ανάκαμψη έπειτα από κρίσεις». 

Ζήτω που γεράσαμε. Εδώ ακόμη και κοινωνίες ελεύθερες κρίσεων κινούνται σε δρόμους ακροδεξιών αναζητήσεων. Τι συμβαίνει, λοιπόν; Στην Αυστρία, το Λαϊκό Κόμμα εξευτελίστηκε το 2014 με τον αποκλεισμό του από τον δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών. Μόνο η ανάθεση της ηγεσίας σε έναν νέο συντηρητικό επέτρεψε στο κόμμα να επανέλθει, με τίμημα όμως την εξάρτησή του από την Ακροδεξιά. 

Προφανώς, δεν ξύπνησαν ένα πρωί οι Ευρωπαίοι και είδαν το φως το αληθινό στο πρόσωπο της Λεπέν ή των υπέρμαχων της ανελεύθερης δημοκρατίας Όρμπαν και Κατσίνσκι. 

Κάτι βαθύτερο υπάρχει. Τα ξόρκια για τους παλιούς δαίμονες δεν πιάνουν, όσο ένα μέρος των πληθυσμών αισθάνεται να απειλείται στο ζήτημα της ταυτότητάς του, των κοινωνικών του κατακτήσεων, της δουλειάς του, της στέγης του. 

Ο αφορισμός του εθνολαϊκισμού πιάνει όσο το ξεμάτιασμα, καθώς υπάρχουν στρώματα που νιώθουν να έχουν εγκαταλειφθεί και θυσιαστεί. 

Οι δημοσκοπήσεις είναι δημοσκοπήσεις, αλλά δεν μοιάζει απίθανη η προοπτική στις ευρωεκλογές οι δύο πυλώνες της μεταπολεμικής Ευρώπης να περάσουν από κοινού μετά βίας το 50%.

Το βέβαιο είναι ότι τα πάντα μπορεί να συμβούν σε μια Ευρώπη που στερείται προσανατολισμού.  

H ώρα του μετακαπιταλισμού

Ενώ ο αναπτυγμένος κόσμος βιώνει την 4η βιομηχανική επανάσταση, αυτήν της ψηφιακής τεχνολογίας και κυρίως της τεχνητής νοημοσύνης, ο Καρλ Μαρξ αν ξαναγύριζε στο Λονδίνο, όπου και ο τάφος του, το «Κεφάλαιο», μνημειώδες έργο του, θα το ξαναέγραφε. Για έναν πολύ απλό λόγο. Διότι το σύστημα παραγωγής πλούτου που ο ίδιος μελέτησε και εν μέρει θαύμασε, πριν του ασκήσει κριτική, συνεχώς μεταμορφώνεται, ταυτόχρονα όμως και ενδυναμώνεται.
Με σημαντικό αποτέλεσμα, μια χώρα με κομμουνιστικό πολιτικό καθεστώς, η Κίνα, να είναι σήμερα ο πιο θερμός συνήγορος του συστήματος της ελεύθερης αγοράς και της παγκοσμιοποίησης.

Είναι δε ξεκάθαρο, όπως γράφει και ο Πολ Μέισον στο βιβλίο του «Μετακαπιταλισμός» (Εκδόσεις Καστανιώτη), ότι ήδη μπήκαμε σε νέους τρόπους παραγωγής, που φέρνουν τα πάνω κάτω και ανατρέπουν ό,τι μάθαμε και διαβάσαμε έως σήμερα.

Το 2006 ο Γιοσάι Μπένκλερ, τότε καθηγητής Νομικής στο Γέιλ, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η οικονομία του Διαδικτύου ήταν ένας «νέος τρόπος παραγωγής, που αναδύεται στην καρδιά των πιο αναπτυγμένων οικονομιών του πλανήτη». Ο Μπένκλερ προσπαθούσε να ορίσει το νομικό πλαίσιο για τη διακίνηση προϊόντων Ανοιχτού κώδικα, γνωστό ως «CreativeCommons». Στο βιβλίο του με τίτλο «Ο πλούτος των δικτύων», ο Μπένκλερ περιγράφει τις οικονομικές δυνάμεις που υπονομεύουν την πνευματική ιδιοκτησία δημιουργώντας πρότυπα κοινοκτημοσύνης και πρακτικών μη ιεραρχικής παραγωγής.
Καταρχήν, είπε, η εμφάνιση φθηνής υπολογιστικής ισχύος και δικτύων επικοινωνίας έδωσε σε μεγάλο αριθμό ανθρώπων τα μέσα για την παραγωγή πνευματικών προϊόντων. Σήμερα όλοι μπορούν να έχουν ιστολόγιο, να φτιάχνουν και να διανέμουν ταινίες, να αυτοεκδίδουν ψηφιακά βιβλία, αποκτώντας πολλές φορές ένα κοινό εκατομμυρίων ατόμων πολύ πριν το όνομα του συγγραφέα γίνει γνωστό στους παραδοσιακούς εκδότες. 

«Το αποτέλεσμα είναι ότι αυτό το κάτι περισσότερο που θέλουν οι άνθρωποι σήμερα μπορεί να πραγματοποιηθεί από άτομα που επικοινωνούν και αλληλεπιδρούν μεταξύ τους σε ανθρώπινο και κοινωνικό επίπεδο και όχι ως μέλη της αγοράς που επικοινωνούν και αλληλεπιδρούν μέσω του συστήματος τιμών».

Αυτό, υποστήριξε, προκαλεί την ανάπτυξη μη εμπορευματικών μηχανισμών, όπως είναι οι αποκεντρωμένες δράσεις ατόμων και η εργασία σε ένα πλαίσιο συνεργατικής και εθελοντικής οργάνωσης. 

Γεννά νέες μορφές συμμετοχικής οικονομίας, στις οποίες τα χρήματα απουσιάζουν ή δεν αποτελούν τη βασική μονάδα μέτρησης της αξίας. Η Wikipedia είναι το καλύτερο παράδειγμα. Είναι μια ψηφιακή εγκυκλοπαίδεια που ιδρύθηκε το 2001, συντάχθηκε συλλογικά και αυτήν τη στιγμή διαθέτει 26 εκατομμύρια λήμματα. Είκοσι τέσσερα εκατομμύρια άνθρωποι έχουν δηλώσει διαθεσιμότητα για να συνεισφέρουν κείμενα ή να διορθώσουν τα υπάρχοντα. Δώδεκα χιλιάδες είναι οι τακτικοί λημματογράφοι και εκατόν σαράντα χιλιάδες οι περιστασιακοί.

Η Wikipedia έχει προσωπικό 208 ατόμων. Οι χιλιάδες συντάκτες προσφέρουν τα κείμενα αφιλοκερδώς. Σε ερωτηματολόγιο που τους δόθηκε, το 71% απάντησε ότι το κάνει επειδή του αρέσει η ιδέα να εργάζεται χωρίς αμοιβή, ενώ το 63% επειδή πιστεύει ότι η πληροφορία πρέπει να είναι ελεύθερη. Κάθε μήνα διαβάζονται οκτώμισι εκατομμύρια λήμματα, γεγονός που κατατάσσει τη Wikipedia στην έκτη θέση πάνω από την Amazon, την πιο επιτυχημένη εταιρεία διαδικτυακού εμπορίου και όχι μόνον, στον πλανήτη. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, αν η Wikipedia εμπορευόταν το προϊόν της, τα έσοδά της θα έφθαναν τα 2.800.000.000 δολάρια ετησίως.

Ωστόσο, η Wikipedia δεν βγάζει κέρδος. Με αυτή την κίνηση, μάλιστα, έχει καταστήσει σχεδόν αδύνατον και για οποιονδήποτε άλλο να έχει οικονομικό όφελος από αυτό τον τομέα. Και το πιο σημαντικό είναι ότι αποτελεί μια από τις πολυτιμότερες πηγές πληροφορίας και ενημέρωσης, ενώ (μέχρι στιγμής) έχει αντισταθεί σε κάθε προσπάθεια λογοκρισίας, υπονόμευσης και τρολαρίσματος. 

Η αρχή πάνω στην οποία στηρίζεται η λειτουργία της Wikipedia είναι ίδια με του GNU και του Linux, που έστησαν προγραμματιστές Ανοιχτού Κώδικα, στο πλαίσιο όμως ενός προϊόντος μαζικής κατανάλωσης. Όταν επισκεπτόμαστε τις σελίδες της Amazon για να αγοράσουμε μια κάμερα ή ένα βιβλίο, οι επιλογές μας, οι οποίες και καταγράφονται, βοηθούν και τις επιλογές των άλλων χρηστών. Στη γλώσσα των οικονομικών αυτό είναι ένα θετικό «εξωτερικό επακόλουθο», δηλαδή ένα ακούσιο οικονομικό κέρδος. Οι οικονομικές επιπτώσεις του φαινομένου Wikipedia συνοψίστηκαν από τον Μπένκλερ ως εξής: Το Διαδίκτυο καθιστά δυνατή την οργάνωση της παραγωγής πάνω σε αποκεντρωμένες και συνεργατικές δομές, δίχως να χρησιμοποιεί την αγορά και την ιεραρχία της διοίκησης. Ο Μπένκλερ ονόμασε αυτού του είδους την παραγωγή «βασισμένη στα Κοινά ομότιμη παραγωγή». Η έννοια δυναμιτίζει για τα καλά τα θεμέλια της κυρίαρχης οικονομικής θεωρίας. 

Στη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή που έγινε εφικτή η παραγωγή αγαθών εκτός αγοράς και εταιρειών, πολλοί έσπευσαν να την αξιοποιήσουν.

Κατά συνέπεια ένα νέο οικονομικό σύμπαν αναδύεται. Γι’ αυτό και ο χυδαίος λαϊκισμός παραμονεύει. Οι ριζικές αλλαγές είναι η τροφή του.

Κοινωνικό Συμβόλαιο για το Διαδίκτυο

Το Internet σήμερα δεν είναι όπως το είχε φαντασθεί ο Τιμ Μπέρνερς-Λι όταν δημιουργούσε το World Wide Web, πριν από περίπου τρεις δεκαετίες. Ο «πατέρας» του Διαδικτύου προειδοποιεί ότι ο παγκόσμιος ιστός βρίσκεται σε «σημείο καμπής», καθώς αντιμετωπίζει πολλαπλές απειλές, όπως τάσεις συγκέντρωσης, παραβιάσεις προσωπικών δεδομένων και κυβερνοεπιθέσεις, αλλά και η μάστιγα των fake news και της ρητορικής μίσους.

«Για πολύ καιρό νόμιζα ότι το μόνο που έπρεπε να κάνω ήταν να κρατήσω το Ιnternet ελεύθερο και ανοικτό και τότε οι άνθρωποι θα έκαναν υπέροχα πράγματα», αναφέρει ο Μπέρνερς-Λι σε συνέντευξή του στο CNBC. Μόνο που ο παγκόσμιος ιστός δεν αποτελεί πλέον την ανοικτή, εποικοδομητική πλατφόρμα που είχε οραματισθεί ο Μπέρνερς-Λι πριν από 29 χρόνια.

Το γεγονός ότι ορισμένοι τεχνολογικοί κολοσσοί έχουν γιγαντωθεί αποτελεί ακόμη ένα σημείο προβληματισμού, με τον ίδιο να υποστηρίζει ότι εταιρείες όπως το Google και το Facebook ίσως θα πρέπει να διασπαστούν, διακρίνοντας επικίνδυνη τάση συγκέντρωσης στο Διαδίκτυο. «Εάν με ρωτούσατε προ δεκαετίας, θα σας έλεγα ότι η ανθρωπότητα θα κάνει καλή δουλειά με αυτό (το World Wide Web). Εάν συνδέσουμε όλους αυτούς τους ανθρώπους, είναι τόσο θαυμάσιοι άνθρωποι και θα τα πάνε καλά μεταξύ τους. Έκανα λάθος», παραδέχεται.

Η ευθύνη όμως δεν ανήκει αποκλειστικά και μόνο σε μία πλευρά. Κυβερνήσεις, επιχειρήσεις και πολίτες θα πρέπει να συμβάλουν στην επαναφορά του web στην αρχική του πορεία. Το ίδρυμα World Wide Web του Μπέρνερς-Λι παρουσίασε τις αρχές του «Συμβολαίου για τον Παγκόσμιο Ιστό». Facebook και Google έχουν ήδη ταχθεί υπέρ του Συμβολαίου, όπως και μη κυβερνητικοί οργανισμοί και κυβερνητικοί φορείς.

Βασικός πυλώνας της πρωτοβουλίας είναι ο σεβασμός της ιδιωτικότητας και των προσωπικών δεδομένων των καταναλωτών από τις επιχειρήσεις, μετά τα διάφορα σκάνδαλα διαρροής. Παρά τις πρωτοβουλίες προς αυτή την κατεύθυνση, όπως η οδηγία GDPR στην Ευρώπη, το Ίδρυμα World Wide Web εκτιμά ότι 1,5 δισ. χρήστες διαμένουν σε χώρες όπου δεν υπάρχει πλαίσιο προστασίας προσωπικών δεδομένων.

Σήμερα υπάρχουν σχεδόν 2 δισ. ιστοσελίδες, ωστόσο περισσότερο από το ήμισυ του παγκόσμιου πληθυσμού -σχεδόν 4 δισ.- παραμένει offline. Ο κόσμος του World Wide Web είναι φανταστικός και με άπειρες δυνατότητες. Όπως και ο πραγματικός κόσμος, έχει την καλή αλλά και τη σκοτεινή πλευρά. Πριν από τριάντα χρόνια, ο Μπέρνερς-Λι έφερε την ψηφιακή επανάσταση. Και τώρα επιδιώκει ένα Κοινωνικό Συμβόλαιο που θα προασπίζει θεμελιώδη δικαιώματα και ελευθερίες των πολιτών αυτού του θαυμαστού εικονικού κόσμου. 

Το Τείχος έπεσε, τα τείχη παραμένουν

Σαν σήμερα, στις 9 Νοεμβρίου του 1989, έπεφτε το Τείχος του Βερολίνου, σύμβολο της μεταπολεμικής διαίρεσης της Ευρώπης και του Ψυχρού Πολέμου. Το γκρέμισμά του υπό τη λαϊκή πίεση και την ανοχή του μεταρρυθμιστή ηγέτη τότε της ΕΣΣΔ Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, δημιούργησε ελπίδες για έναν περισσότερο ειρηνικό κόσμο, για ενσωμάτωση των χωρών του πρώην «υπαρκτού σοσιαλισμού» στην οικογένεια των φιλελεύθερων δημοκρατιών και ανοιχτών οικονομιών, για μια «Ευρώπη από τον Ατλαντικό ως τα Ουράλια».

Η πραγματικότητα, σχεδόν τριάντα χρόνια μετά, είναι πολύ διαφορετική. Η πρώην Ανατολική Γερμανία πασχίζει ακόμη να ενσωματωθεί, με τις οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες ανάμεσα στο δυτικό και το ανατολικό κομμάτι να παραμένουν μεγάλες. Όχι τυχαία, η αύξηση της ξενοφοβίας και του ρατσισμού είναι πολύ μεγαλύτερη στο ανατολικό τμήμα της χώρας.

Σύμφωνα με πρόσφατη δημοσκόπηση του Κέντρου Έρευνας για τον Ακροδεξιό Εξτρεμισμό της Λειψίας, το 44,6% των Ανατολικογερμανών πιστεύει πως η χώρα «έχει επικίνδυνα νοθευτεί» από τους ξένους, σε σχέση με το 35,6% που συμμερίζεται την αντίληψη αυτή σε ολόκληρη τη Γερμανία.

Οι χώρες που διψούσαν για ελευθερία την εποχή του «υπαρκτού», που οι πολίτες τους έκαναν το παν προκειμένου να διαφύγουν στη Δύση διακυβεύοντας ακόμη και την ίδια τους τη ζωή, πρωτοστατούν σήμερα σε ακροδεξιές και διχαστικές αντιλήψεις στην Ευρώπη. Ουγγαρία, Πολωνία και Τσεχία αρνούνται να δεχτούν ακόμη και αυτό το ανεπαρκές μέτρο της ανακατανομής προσφύγων, με τις πολιτικές τους ηγεσίες να ρέπουν προς τον αυταρχισμό και να απομακρύνονται από τα «ευρωπαϊκά ιδεώδη».

Στην Αμερική, μια χώρα που δημιουργήθηκε από μετανάστες που προσπαθούσαν να ξεφύγουν από την οικονομική ανέχεια και την κοινωνική μιζέρια του «παλαιού κόσμου», ο πρόεδρος Τραμπ κάνει το τείχος σημαία του, αποκαλώντας «εισβολείς» τους κολασμένους της Κεντρικής Αμερικής.

Ο Ατλαντικός και τα Ουράλια απομακρύνονται... περισσότερο από ποτέ από την Ευρώπη. Πολιτικά και κοινωνικά τείχη δημιουργούν εντός και εκτός νέους αποκλεισμούς, με τη λογική της «Ευρώπης φρούριο» να κυριαρχεί. Ο Ψυχρός Πόλεμος δείχνει να ξαναζωντανεύει, με τη μυρωδιά του μπαρουτιού να κατακλύζει τον ευρωπαϊκό περίγυρο και όχι μόνο.

Το γκρέμισμα του τείχους γκρέμισε κοινωνικά και συλλογικά δικαιώματα, καθώς εξέλιπαν οι «βάρβαροι» που «ήσαν μια κάποια λύσις»...

Το Τείχος έπεσε, τα τείχη όμως παραμένουν.

Ιερή Συμμαχία

Ως «ιστορική» χαρακτήρισαν τη συμφωνία μεταξύ της κυβέρνησης και της Ιεραρχίας της Εκκλησίας, που ανακοίνωσαν το βράδυ της Τρίτης, ο πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας και ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Ιερώνυμος. Και κατά μία έννοια είναι ακριβώς έτσι, καθώς η σχέση συναλληλίας Πολιτείας-Εκκλησίας, έστω κατά το βυζαντινό προηγούμενο, καθίσταται πλέον ετεροβαρής. Απέχοντας πολύ από το να συνιστά «εξορθολογισμό των σχέσεων» μεταξύ των δύο πλευρών -και πολύ περισσότερο «διαχωρισμό Εκκλησίας και Κράτους»-, η συμφωνία επιβεβαιώνει και ενισχύει τον διαρκή και συνθλιπτικό ρόλο τον οποίο -μέσω της Ιεραρχίας της- ασκεί η Εκκλησία στα δημόσια πράγματα του τόπου.

Η συμφωνία πόρρω απέχει από τις διακηρυχθείσες προθέσεις της ηγεσίας της κυβέρνησης, κατά την παρουσίαση των προτάσεων Συνταγματικής Αναθεωρήσεως, για ένα «θρησκευτικά ουδέτερο κράτος», καθώς αναγνωρίζεται πλήρως το δικαίωμα παρέμβασης της Ιεραρχίας σε μια διαδικασία που είναι αποκλειστική υπόθεση των εκλεγμένων εκπροσώπων του λαού. Ενώ, εντύπως και προφορικώς, αναγνωρίζεται «η προσφορά και ο ιστορικός της ρόλος (της Εκκλησίας) στη γέννηση και στη διαμόρφωση της ταυτότητάς του Ελληνικού Κράτους». Εγκρατείς μελετητές των σχέσεων Πολιτείας και Εκκλησίας επισημαίνουν ότι η συμφωνία που ανακοινώθηκε είναι δυνατόν να προκαλέσει προβλήματα με το Οικουμενικό Πατριαρχείο, στην πνευματική δικαιοδοσία του οποίου παραμένουν όλες οι Μητροπόλεις των λεγομένων «Νέων Χωρών».

Δηλαδή, όλων εκείνων των περιοχών που περιήλθαν στο Ελληνικό Κράτος μετά την απελευθέρωσή τους κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-13. Διά της συμφωνίας ενισχύεται -αν όχι επιβάλλεται- ένα καθεστώς οιονεί δεσποτοκρατίας στο εσωτερικό της Εκκλησίας, γεγονός που προκαλεί οργισμένες αντιδράσεις του κατώτερου κλήρου. Συναφώς, η Εκκλησία αποκτά -μέσω του Ταμείου Αξιοποίησης Εκκλησιαστικής Περιουσίας- δικαιώματα πλήρους συνιδιοκτησίας για αμφισβητούμενο τμήμα της περιουσίας που διεκδικεί, απαλλασσόμενη από πολύχρονους και δαπανηρούς δικαστικούς αγώνες.  

Συνομολογηθείσα σε έναν ώριμο προεκλογικό χρόνο, η συμφωνία επικυρώνει «τη συναλληλία κάλπης και παγκαριού», όπως σημείωσε ο καθ. Θεολογίας Μάριος Μπέγζος. Πρόκειται λοιπόν για μια «Ιερή Συμμαχία» μεταξύ κυβέρνησης και Ιεραρχίας, με την ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ να έχει υποστείλει όλες τις ιδεολογικές σημαίες, προτιμώντας τον σφικτό εναγκαλισμό με τον πλέον συντηρητικό θεσμό του κοινωνικού οικοδομήματος, από την εμμονή σε καθαρές θέσεις και αξίες που για δεκαετίες οιστρηλατούσαν την Αριστερά.

Αλλά η προσχώρηση στον παράδεισο της συστημικότητας έχει ως αυτονόητο κόστος την απώλεια της ψυχής της.

Απαντήσεις που δεν είναι απαντήσεις

Αν ο στόχος της κυβέρνησης με τους χειρισμούς της στην υπόθεση των αναδρομικών διεκδικήσεων των συνταξιούχων είναι να κερδίσει χρόνο, ώστε η «καυτή δημοσιονομική πατάτα» να περάσει στην επόμενη κυβέρνηση, τότε φαίνεται ότι ο στόχος θα επιτευχθεί. Αν όμως ο στόχος είναι να προστατευτούν οι συνταξιούχοι και τα συμφέροντά τους χωρίς να χρειαστεί να μπουν στην πολυέξοδη διαδικασία της κατάθεσης αγωγών, τότε η αποτυχία είναι δεδομένη, όπως τουλάχιστον προκύπτει εκ του αποτελέσματος. Οι συνταξιούχοι εισρέουν πλέον κατά χιλιάδες στα δικηγορικά γραφεία, ενώ, αν δεν βρεθεί κάποια λύση, τα δικαστήρια θα απασχοληθούν με τη συγκεκριμένη υπόθεση για τα επόμενα τέσσερα με πέντε χρόνια.

Ο συνταξιούχος δεν είναι νομικός ούτε διαβάζει τις αποφάσεις των Πρωτοδικείων και του Συμβουλίου της Επικρατείας. Λαμβάνει τις αποφάσεις του αφού ενημερωθεί, ενώ όσο πιο σωστή είναι η ενημέρωση τόσο δυσκολότερο είναι να παρασυρθεί από προτροπές για προσφυγή στα δικαστήρια οι οποίες είναι πιθανό να υποκρύπτουν και οικονομικά συμφέροντα.

Remaining Time-0:00

Fullscreen

Mute

Και εδώ γεννώνται εύλογα ερωτήματα: Από τις επίσημες τοποθετήσεις κυβερνητικών στελεχών όλο αυτό το διάστημα, απαντήθηκαν τα εύλογα ερωτήματα των συνταξιούχων; Βομβαρδίστηκαν οι ενδιαφερόμενοι με το επιχείρημα ότι το Συμβούλιο της Επικρατείας δεν επιτρέπει τη διεκδίκηση αναδρομικών πριν από τον Ιούνιο του 2015; Είπε όμως κάποιος ότι δεν έχει κανένα νόημα η διεκδίκηση αναδρομικών για την περίοδο μετά τον Ιούνιο του 2015; Ακούστηκε το επιχείρημα ότι το Συμβούλιο της Επικρατείας θεωρεί συνταγματική τη λήψη μέτρων ώστε η δαπάνη να μην ξεπερνά το 16% του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος; Σημαίνει αυτό ότι αν δικαιωθούν οι συνταξιούχοι δεν μπορούν να λάβουν τα ποσά ύστερα από έναν διακανονισμό χωρίς να τίθεται υπό αμφισβήτηση το όριο του 16%; Και σε τελική ανάλυση, απάντησε κανείς στους συνταξιούχους για ποιο λόγο οι ένστολοι και τα ειδικά μισθολόγια δικαιούνται τα αναδρομικά τους, αλλά οι συνταξιούχοι όχι;

Όσο τα ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα, όσο κυριαρχεί η αβεβαιότητα και όσο οι απαντήσεις δεν είναι πειστικές, είναι λογικό οι συνταξιούχοι να ακούν με μεγαλύτερη ευκολία της «σειρήνες» για προσφυγή στα δικαστήρια. Οι μισές απαντήσεις, δεν αποτελούν απαντήσεις…

Έφτασε η ώρα για ψηφιακούς πολέμους;

Aπό το βιβλίο του AlecRoss, κορυφαίου ειδικού σε θέματα καινοτομίας παγκοσμίως, αντιγράφω ένα μέρος από αυτά που αναφέρει στο Κεφάλαιο για το πέρασμα από την εποχή του Ψυχρού Πολέμου σ’ αυτήν του Ψηφιακού: «…Την Τετάρτη 15 Αυγούστου 2012, μια μυστηριώδης οργάνωση, με διασυνδέσεις με την κυβέρνηση του Ιράν, επιτέθηκε κατά της Saudi Aramco, της μεγαλύτερης ενεργειακής εταιρείας στον κό­σμο. Το όπλο που επέλεξε: ένας ιός υπολογιστή.

Στο πλαίσιο μιας επίθεσης που θα γινόταν γνωστή με τις ονομασίες Sharnoon και Disttrack, λέξεις που βρέθηκαν στον κώδικα του προγράμματος, οι χάκερ ανέπτυξαν έναν ιό τον οποίο εισήγα­γε μέσω συσκευής USB στο δίκτυο υπολογιστών της Saudi Aramco ένας κακόβουλος υπάλληλος της εταιρείας. Όπως ως ένα ξέσπασμα επιδημίας γρίπης, ο ιός εξαπλώθηκε ραγδαία από υπολογιστή σε υπολογιστή, περνώντας από τον «ασθενή μηδέν» σε μεγάλο τμήμα του τεράστιου εταιρικού δικτύου της SaudiAramco. Δεν επηρέασε μόνο τα κεντρικά γραφεία της SaudiAramco στη Σαουδική Αραβία, αλλά εξαπλώθηκε σε σταθμούς εργασίας σε πολλές άλλες χώρες, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ολλανδίας…».

Σκοπός του ιού και της επίθεσης Shamoom ήταν να καταστραφεί πλήρως η μνήμη του συστήματος υπολογιστών της SaudiAramco, ώστε η μεγάλη αυτή εταιρεία να σταματήσει για ένα διάστημα την παραγωγή ενέργειας της Σαουδικής Αραβίας και να τεθεί εκτός λειτουργίας το γεωτρύπανό της.

 Η SaudiAramco είναι υπεύθυνη για τo 90% περίπου των εσόδων του σαουδαραβικού Δημοσίου. Αν η κυβερνοεπίθεση είχε κάνει αρκετή ζημιά ώστε να διακόψει την παραγωγή πετρελαίου, θα είχε καταφέρει σοβαρό πλήγμα στη σαουδαραβική οικονομία και θα είχε αυξήσει το κόστος στα πρατήρια βενζίνης των Ηνωμένων Πολιτειών, δύο εξελίξεις που θα εξυπηρετούσαν τους στόχους του Ιράν. 

Η όλη ιρανικής εμπνεύσεως επιχείρηση… μερική επιτυχία είχε μόνον και η Σαουδική Αραβία ζημιώθηκε συνολικά με 20 δισ. δολάρια, μέρος των οποίων οφειλόταν στην πτώση της χρηματιστηριακής αξίας της Aramcο, μια χρηματιστηριακή αξία, πάντως, η οποία τότε αντιπροσώπευε πάνω από 2 τρισ. δολάρια! 

Από το παραπάνω συμβάν της Aramco έχουν περάσει πάνω από έξι χρόνια και στο διάστημα αυτό οι κυβερνoεπιθέσεις πολλαπλασιάστηκαν, παράλληλα όμως γίνονται και θρασύτατες σ’ όλα τα επίπεδα. 

Είναι ξεκάθαρο έτσι ότι η μάχη στον κυβερνοχώρο αποτελεί χαρακτηριστική μορφή σύγκρουσης του 21ου αιώνα, οι δε κανόνες και νόμοι που αναπτύχθηκαν σε προηγούμενους αιώνες απλώς δεν έχουν καμία ισχύ. 

Η οπλοποίηση του ψηφιακού κώδικα αποτελεί τη σημαντικότερη εξέλιξη στον χώρο των πολεμικών επιχειρήσεων μετά την ανάπτυξη των πυρηνικών όπλων, η δε ραγδαία άνοδός του έχει δημιουργήσει μια σφαίρα συγκρούσεων χωρίς ευρέως αποδεκτά πρότυπα και κανόνες. Κάποιες χώρες προσπαθούν να βρουν τρόπο να δημιουργήσουν κανόνες με τους οποίους θα συμμορφώνεται η παγκόσμια κοινότητα, όμως οι διαφορές ανάμεσα στις διάφορες ομάδες ενδιαφερόμενων μερών είναι τεράστιες και ελάχιστοι ελπίζουν ότι θα επιτευχθεί έστω και κάποια περιορισμένη συμφωνία.

Όπως αναφέρει ο Alec Ross στο εντυπωσιακό βιβλίο του «Οι βιομηχανίες του μέλλοντος» (Εκδόσεις Ίκαρος) «Οι ψηφιακοί πόλεμοι του 21ου αιώνα είναι πλέον γεγονός με τεράστια σημασία. Διότι με  χαμηλό κόστος προκαλούν μεγάλες ζημιές».

Για να δημιουργηθεί ένα κυβερνοόπλο αρκούν ένας υπολογιστής, μία σύνδεση στο διαδίκτυο και κάποιες ικανότητες σύνταξης κώδικα. Η ανάπτυξη των κυβερνοόπλων είναι απίστευτα δύσκολο να εντοπιστεί. Και όπως παρατηρεί ο Τζιμ Γκόσλερ, ειδικός αναλυτής, εξαιτίας της μη υλικής φύσης της σύγκρουσης στον κυβερνοχώρο, στους αντιμαχόμενους συγκαταλέγεται πλέον και ο ιδιωτικός τομέας. Επειδή στο διαδίκτυο τα εθνικά σύνορα χάνουν ως έναν βαθμό το νόημά τους, λίγα είναι τα πράγματα που μπορούν να εμποδίσουν τους χάκερ να χτυπήσουν τα πιο πολύτιμα περιουσιακά στοιχεία. Όλο και περισσότερες κυβερνοεπιθέσεις εξαπολύονται από χώρα κατά εταιρείας και από εταιρεία κατά χώρας.

Τα πράγματα περιπλέκονται ακόμα περισσότερο επειδή η δο­μή του διαδικτύου ανατρέπει την παραδοσιακή άποψη πως οι κυ­ρίαρχες χώρες και οι πολεμικές επιχειρήσεις είναι προσδεδεμένες στη γεωγραφική θέση και την υλική τοπογραφία. Μια εταιρεία μπορεί να έχει την έδρα της σε μια χώρα αλλά να διαθέτει δίκτυα και διακομιστές σε κάποιαν άλλη. Αν αυτά τα δίκτυα και οι διακομιστές δεχτούν επίθεση, ποια χώρα είναι αρμόδια για να αντιδράσει, η χώρα όπου βρίσκεται η έδρα της εταιρείας ή η χώρα όπου βρίσκονται οι διακομιστές; 

Αυτή η ασάφεια των διαχωριστικών γραμμών θέτει υπό αμφισβήτηση τον ρόλο τον κράτους και την ευθύνη του σε ό,τι αφορά την προστασία των πολιτών και των εταιρειών του.

Φέρνει όμως στο προσκήνιο νέα δεδομένα γεωπολιτικών σχέσεων και διεθνών σχέσεων, τα οποία όμως για την ώρα έχουν μάλλον αφεθεί στην τύχη τους. Γιατί άραγε; 

Το «γκρίζο» στην ΕΡΤ

Η απόλυση της διοίκησης της ΕΡΤ Α.Ε., του διευθύνοντος συμβούλου Βασίλη Κωστόπουλου και του αναπληρωτή διευθύνοντος συμβούλου Γιώργου Θαλασσινού, μόνο τυπικά χρεώνεται στον υφυπουργό Ψηφιακής Πολιτικής, Λευτέρη Κρέτσο, ως έχοντα την ευθύνη για την εποπτεία του κρατικού ραδιοτηλεοπτικού φορέα. Η απόλυση αυτή πιστοποιεί την απόλυτη αποτυχία της κυβέρνησης να θεσπίσει ένα αξιόπιστο πλαίσιο, ικανό να εγγυηθεί την αποτελεσματική λειτουργία της ΕΡΤ Α.Ε., καθιστώντας την πρωτοπόρο του ραδιοτηλεοπτικού τοπίου, όπως συμβαίνει σε όλες τις σοβαρές ευρωπαϊκές χώρες, στις οποίες είναι τα δημόσια μέσα επικοινωνίας που δίνουν τον τόνο στην ενημέρωση, την ψυχαγωγία και την επιμόρφωση των πολιτών.

Τον Ιούνιο του 2013, το κλείσιμο της ΕΡΤ Α.Ε., που αποφάσισε αιφνιδιαστικά η κυβέρνηση Σαμαρά, δεν ήταν παρά η εκδήλωση ενός «βαλκανικού βολονταρισμού», σε πλήρη αντίθεση και με απόλυτη περιφρόνηση των θεσμικών κανόνων που διέπουν τη λειτουργία ενός αξιόπιστου και αποτελεσματικού κράτους. Η επαναλειτουργία της, δύο χρόνια μετά, καταγράφεται ήδη ως μια «χαμένη ευκαιρία» για να αποκτήσει η χώρα μια δημόσια ραδιοτηλεόραση αντάξια της αποστολής της, όπως αυτή περιγράφεται στον σχετικό νόμο. Οι δύο απολυθέντες δεν ήταν τυχαία πρόσωπα. Ο κ. Κωστόπουλος είχε μακρά, σχεδόν ένα τέταρτο του αιώνα, παρουσία στην ΕΡΤ Α.Ε., ως επικεφαλής της Νομικής Υπηρεσίας της, ενώ ο κ. Θαλασσινός είχε ευδόκιμη θητεία στην ιδιωτική (ραδιοφωνική) αγορά.

Το ότι αποπέμπονται ως αποτυχημένοι δεν έχει να κάνει τόσο με τα προσωπικά χαρακτηριστικά τους, όσο με το καθεστώς πλήρους διοικητικής αναρχίας που χαρακτηρίζει τη λειτουργία της ΕΡΤ Α.Ε., γεγονός που επιτρέπει να αναπτύσσονται παράλληλες δομές «διοίκησης» που δεν ελέγχονται από κανέναν και δεν λογοδοτούν σε κανέναν. Όσοι έχουν διατελέσει σε θέσεις ευθύνης στην ΕΡΤ Α.Ε. γνωρίζουν πολύ καλά ότι μοναδική διασφάλιση των διοικούντων έναντι των πιέσεων που ασκεί το πολιτικό σύστημα -κυβέρνηση και κόμματα- είναι η εκ μέρους τους πιστή τήρηση του άρθρου 15 του Συντάγματος, χωρίς παρεκκλίσεις. Και συμπληρωματικά προς αυτό, η διαχείριση του «όχι».

Ενός «όχι» που πρέπει να αρθρώνεται τόσο απέναντι στην εκάστοτε κυβέρνηση, όταν επιχειρεί να μετατρέψει τον δημόσιο ραδιοτηλεοπτικό φορέα σε «κυβερνητικό απολογητή» και διεκπεραιωτή ρουσφετιών, όσο και απέναντι στις απαιτήσεις της αντιπολίτευσης και ιδιωτικών συμφερόντων, που αντιλαμβάνονται την ΕΡΤ Α.Ε. ως θεραπαινίδα των ιδιοτελών σκοπών τους. Το ότι ο περιβόητος συνδικαλισμός στην ΕΡΤ Α.Ε. ασκεί επιρροή που δεν του αναλογεί και ευθύνεται για την κατάντια της, είναι γνωστό και αναντίρρητο γεγονός. Αλλά αυτοί που σαρκώνουν τη συνδικαλιστική έκφραση των εργαζομένων στην ΕΡΤ Α.Ε. «βρίσκουν και κάνουν»…